«آق حسین کاشی»، نمونه تقلیدهای ولایتی در کاشان است
مشکات آنلاین – حوریه شیوا: هفتمین سمینار بین‌المللی نمایش‌های آیینی و سنتی که از جمله برنامه‌های نوزدهمین جشنواره ملی نمایش‌های آیینی و سنتی است، با ارائه مقالاتی از پژوهشگران، برگزار شد.
«آق حسین کاشی، نمونه تقلیدهای ولایتی یا کمدی سپید در کاشان»، عنوان مقاله‌ای است به قلم مهدی صفاری نژاد که در این سمینار ارائه شده است.
حسین حداد کاشانی (آق حسین کاشی)، در جوانی، در کارخانه ریسندگی و بافندگی مشغول به کار بود و به طور هم‌زمان بازیگری تئاتر هم انجام می‌داد.
محسن خسروی، نویسنده و کارگردان تئاتر و خالق شخصیت آق حسین کاشی درباره تاریخ پیدایش این شخصیت می‌گوید:
من نویسنده و کارگردان نمایش بودم و در مقطعی، تجربه‌هایی درزمینهٔ طنز نیز داشتم. در یک دوره‌ای، احساس می‌شد که جامعه به کارهای شاد نیاز دارد. به‌مرور، فکر کردم که خود لهجه کاشانی برای نمایش، پتانسیل خوبی دارد. این شد که آرام‌آرام تجربه‌هایی درزمینهٔ نمایشنامه با لهجه کاشانی انجام دادم و در سال ۱۳۶۹ با آقای حسین حداد کاشانی (آق حسین)، طبق بیوگرافی که از پیش برای این شخصیت نوشته بودم، آغاز به کار کردم.
ازآنجاکه این شخصیت، به‌طور ساده و راحت، مشکلات و مسائل مردم را مطرح می‌کرد و ترجمان آمال و آرزوهای مردم بود، موردتوجه قرار گرفت و الان حدود ۳۰ سال است که با این شخصیت کار می‌کنیم و هنوز هم گیرایی و جذابیت خودش را دارد.
اوایل اجراها به‌صورت نمایش کامل بود اما به‌مرور پرسوناژها کمتر شد و در 10 سال اخیر، به‌صورت دونفری اجرا می‌شود.
مهدی صفاری نژاد درباره موضوع مقاله‌اش (آق حسین کاشی، نمونه تقلیدهای ولایتی یا کمدی سپید در کاشان) به مشکات آنلاین می‌گوید:
«آق حسین کاشی»، نمونه‌ای از تقلیدهای سپید بازی در سرزمین ما است. کمدی‌های ایرانی یا تقلید، به دو دسته سیاه‌بازی و سپید بازی تقسیم می‌شوند؛ سیاه‌بازی که در آن صورت را سیاه می‌کنند، نماد دانایی است و مرحله هفتم از آیین میتراییسم. یعنی در سیاهی هیچ رنگی نیست و این ربطی به سیاه‌پوست‌ها یا نژادپرستی ندارد. یکی هم سپید بازی است که به آن، «کمدی‌های ولایتی» هم می‌گویند. کمدین سپید، در هر شهری به زبان همان شهر، صحبت می‌کند و اجرای نمایش دارد.
در کاشان، از قدیم، «آقا نانوس» و یک سری میان‌پرده‌های کمدی داشتیم. محسن خسروی، در دهه شصت، شخصیت «آق حسین کاشی» را، بر اساس اندوخته‌ها، دیده‌ها و تجربه‌هایش خلق کرد و این اتفاق نمایشی شکل گرفت.
صفاری نژاد در خصوص تفاوت آق حسین با دیگر شخصیت‌های سپید می‌گوید: بسیاری از شخصیت‌های سپید در ایران، نوکر هستند و نه ارباب. اما خصلت خوبی که آق حسین دارد و او را از سایر شخصیت‌های سپید جدا می‌کند، ارباب بودن اوست. او نان رسان آدم‌های دیگر است. تقلیدچی های دیگر مثل آقا رشید در اصفهان یا ارحام صدر، نوکر هستند، نه ارباب.
ویژگی دیگر آقا حسین این است که از لهجه کاشی، خیلی خوب استفاده می‌کند. حسین کاشی هیچ‌وقت روی صحنه بی‌تربیتی ندارد، حرف زشت نمی‌زند و به هر بهانه‌ای ملت را نمی‌خنداند. همین‌ها باعث ماندگاری این شخصیت شده است.
این نمایشنامه‌نویس کاشانی ضمن اظهار تأسف از اینکه اجراهای آق حسین کاشی جایی ثبت نشده، گفت: افسوس می‌خورم که آق حسین کاشی نزدیک به هزار اجرا داشته و هنوز نمایشنامه یا فیلمی از او ثبت نشده است. البته همه اجراها در آرشیوهای مختلف به‌صورت پراکنده وجود دارد، اما یک پژوهشگر باید به کجا مراجعه کند تا تمام اجراها را به‌صورت منسجم داشته باشد؟
در ادامه، چکیده‌ای از این مقاله را می‌خوانیم:
در کاشان از دیرباز برای جشن‌های شاد عمومی و مراسم‌های شاد خانوادگی، نمایش‌های شادی‌آور اجرا می‌شده است؛ مانند اسحاق‌چه یا غربال بازی و تقلید چی‌ها برای خلق لحظه‌های کمدی و شادی‌آور از لهجه کاشانی و روستاهای اطراف آن بهره می‌بردند.
در ادامه، با شکل‌گیری گروه‌های نمایشی در کاشان به این خرده نمایش‌های شادی‌آور، نگاهی دوباره انداخته شد تا در اجرای سیاه‌بازی‌ها و کمدی سپید که مبتنی بر تقلیدهای ولایتی بود، از آن‌ها استفاده شود. در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی شخصیت آق حسین کاشی با تکیه‌بر شیوه‌های طنز آوری، تکنیک‌هایی چون تکرار (جملات و رفتار، تکیه‌کلام‌ها و… گریز (به مسائل معاصر شهروندی)، جابجایی (جایگاه‌ها، موقعیت‌ها)، وارونه عمل کردن، تضاد، وارونه‌گویی، پرحرفی، حرف تو حرف، مهمل‌گویی، لاف زدن، حاضرجوابی، بازی با کلمات، کمدی لهجه ( لهجه من‌درآوردی دهاتی، کاشانی)، نقیضه سرایی، هجو، سخن گفتن با تماشاگران، اغراق، تیپ‌سازی، ساده‌لوحی، خودنمایی، فضولی، زن پوشی، لوده بازی، درگیری‌های فیزیکی، لجاجت، تفاوت ظاهری، پکری که همگی موارد مضحک ایرانی مورداستفاده بوده و هست را با برخی از ویژگی‌های تقلید شده از کمدی اروپایی، چون کمدی آداب، کمدی شخصیت، کمدی موقعیت، کمدی بکوب‌بکوب، کمدی اشتباهات و کمدی رفتار، ترکیب کردند و نمایش‌ها را به اجرا رسانده‌اند.
صفاری نژاد در پژوهش اش، طنزآوری در منطقه کاشان را با تکیه‌بر شخصیت «آق حسین کاشی» بررسی کرده است.
* * *
گفتنی است امروز، 20 مرداد، هم‌زمان با آیین گشایش نوزدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی که از ساعت 20:30 در خانه طباطبایی‌ها برگزار می‌شود، از حسین حداد کاشانی و رضا کریمی عراقی (بازیگر نقش سیاه‌بازی) نیز طی مراسمی تقدیر خواهد شد.