امام خمینی مصلحت اندیشی را از شئونات حکومت اسلامی می‌داند/ فقهاء ما بر لزوم وحدت کشورهای اسلامی تاکید کرده‌اند
سید محمد ساداتی نژاد در نشست «وحدت و هم‌گرایی در جهان اسلام از اندیشه تا عمل» در باره‌ی دلایل عدم شکل گیری وحدت کشورهای اسلامی در دوران معاصر گفت: اگر به جستجو در فقه پرداخته شود، مشخص می‌گردد که فقها در خصوص نحوه ارتباط میان دارالاسلام و دارالکفر، اصول فقهی را بیان کرده‌اند که اتفاقا بررسی‌ها نشان می‌دهد که حاکمان امروز جوامع اسلامی، به دلایل مختلف این اصول فقهی را نادیده گرفته‌اند و این موضوع یکی از علل وجود تشتت و تفرقه در جهان اسلام و عدم شکل گیری واقعی مفهوم دارالاسلام است.
ساداتی نژاد به تقسیم بندی فقهی دارالاسلام و دارالکفر در فقه روابط بین الملل شیعه اشاره کرد و گفت در فقه روابط بی الملل نگاه فقها به روابط بین الملل و نظام بین الملل از دیرباز در قالب تقسیم بندی دارالاسلام و دارالکفر مطرح بود و در این قالب، به تنظیم روابط مسلمین با غیرمسلمین پرداخته می‌شد.
او ادامه داد: تا زمانی که نظام خلافت اسلامی در سرزمین‌های اسلامی حاکم بود، چالشی پیش روی این نگاه فقه روابط بین‌الملل ایجاد نشده بود، چون تمام جهان اسلام در قالب نظام خلافت متصور بود و دارالاسلام شامل تمامی سرزمین‌های اسلامی با یک حاکمیت واحد و هماهنگ تحت خلافت و در برابر دارالکفر و دارالحرب معنا و مفهوم داشت. در دوران صفویه، با توجه به شکل‌گیری دو نظام شیعه و سنی (در قالب خلافت عثمانی که بر جهان اسلام سنی حاکم بود) چالشی پیش روی یگانگی دارالاسلام ایجاد شد ولی با توجه به تاکید بزرگان دو طرف بر لزوم وحدت شیعه و سنی و متعدد نبودن کشورها، این چالش، جدی تلقی نشد و همچنان مفاهیم دارالاسلام و دارالکفر و دارالحرب به حیات خود در فضای فقه روابط بین الملل ادامه می‌داد.
ساداتی نژاد تصریح کرد: از دوران جدید یعنی شکل‌گیری نظام ملت- دولت در قرن ۱۷ و خصوصا با فروپاشی خلافت عثمانی و تشکیل کشورهای مختلف اسلامی بر اساس ملیت‌ها و مرزهای مختلف، چالشی پیش روی مفهوم دارالاسلام در فقه روابط بین الملل ایجاد شد. خصوصا با توجه به ورود مفاهیم جدید غربی در حوزه سیاسی و روابط بین‌الملل مانند مفاهیم دولت، سازمان‌های بین‌المللی، خودیاری، اصل بقا، منافع ملی، قدرت طلبی، موازنه قوا و مفاهیمی از این دست، مفاهیم قدیمی دارالاسلام و دارالکفر از واژگان ادبیات سیاسی و روابط بین‌المللی که در کشورهای اسلامی توسط متفکرین مسلمان استفاده می‌شد، رخت بربست و برخی از متفکرین مدعی شدند که این مفاهیم دیگر کارایی خود را از دست داده و در دوره جدید یا باید دار جدیدی تعریف کرد و یا اینکه از این مفاهیم دیگر نمی‌شود استفاده کرد.
او با بیان اینکه در دوران مشروطه و بعد از آن رویکرد فقها تایید وحدت جهان اسلام است اظهار کرد: بررسی فقهی، مشخص میکند در دوران مشروطه و بعد از آن، رویکرد فقها، همچنان تایید مفهوم دارالاسلام و وحدت جهان اسلام در قالب یک هویت یکپارچه بوده و هست و فقهای این دوره و بعد از آن، علاوه بر تایید مفهوم ملت- دولت، مفهوم دارالاسلام و اتحاد کشورهای اسلامی را نیز مطرح و تایید کرده اند.
رییس گروه مطالعاتی اسلام و روابط بین‌الملل دفتر مطالعات وزارت خارجه گفت: به عنوان مثال آخوند خراسانی به عنوان یکی از فقهای اصلی و بزرگ دوران مشروطه که در رهبری قیام مشروطه نیز نقش داشت یک نگاه فراگیر به جهان اسلام با توجه به مفهوم فقهی دارالاسلام دارد و در عین حال، بر واژگان ملت، مملکت ایران، و لزوم استقلال ایران نیز اشاره دارد. آخوند خراسانی در فتوای جهاد علیه متجاوزان روس می‌گوید: “جهاد بر تمامی مسلمانان واجب است، مادامی که اعدای دین، هجوم بر ثغور و ممالک اسلامیه می‌آورند”. گرچه در اینجا بحث اشغال ایران مطرح است ولی خطاب آخوند به همه مسلمانان است. در واقع اشغال ایران از نظر آخوند اشغال مرزهای همه ممالک اسلامی قلمداد می‌شود که معرف نگاه امت محورانه، اتحاد گونه و دارالاسلامی آخوند است.
او در ادامه افزود: آخوند در موضوع حمله ایتالیا به لیبی نیز می‌گوید: «اینک ایتالیا هجوم به طرابلس که از بزرگترین ممالک اسلامیه است، آورده، چه شده که صدا ی استغاثه مسلمانان را می شنوید و جواب نمی دهید؟ آیا منتظرید که اعداء به مکه و حرم حضرت رسول (ص) حمله کنند و دین اسلام را از شرق و غرب براندازند؟ پس مبادرت کنید در واجبات خدایی که وجوب جهاد است در راه خدا و دفاع از اسلام و وطن تان». آخوند دفاع از لیبی را دفاع از وطن از سوی همه مسلمانان قلمداد میکند و گرچه حمله به کشور لیبی است ولی خطاب آخوند به همه کشورهای اسلامی است. شیخ فضل الله نوری به عنوان یکی از دیگر فقهای بزرگ این دوره، نیز بر لزوم وحدت شیعه و سنی تاکید دارد. شیخ در تذکره الغافل کسانی که در جهت اختلاف و تفرقه افکنی بین شیعه و سنی قدم بر می دارند، نکوهش میکند.
ساداتی نژاد در بخش دیگر سخنان خود به اندیشه امام خمینی در این زمینه پرداخت و گفت: امام خمینی از فقهای بزرگ و موسس فقه دوره انقلاب اسلامی، نیز در وصیت نامه سیاسی- عبادی خود دستگاه سیاست خارجی را دعوت به کوشش در بهتر کردن روابط با کشورهای اسلامی و وحدت و اتحاد میکند. او به علمای کشورهای اسلامی سفارش کرد که دولت‌ها و ملت‌ها را به وحدت دعوت کنند و با برادران ایمانی خود در هر کشوری و با هر نژادی که هستند، دست برادری دهند و معتقد بود اگر این برادری ایمانی تحقق یابد، مسلمین بزرگترین قدرت جهان را تشکیل خواهند داد. امام خمینی همچنین در اعلامیه مشترک آیات عظام به مناسبت سالگرد قیام ۱۵ خرداد فرمود: «برنامه ما وحدت کلمه مسلمین است، اتحاد ممالک اسلامی است، برادری با جمیع فرق مسلمین است در تمام نقاط عالم و همپیمانی با تمام دول اسلامی در سراسر جهان».
او ادامه داد: رویکرد امام خمینی در قبال اسراییل و اشغال فلسطین و لزوم آزادی آن به عنوان بخشی از سرزمین اسلامی موید نگاه وحدت گونه و دار الاسلامی امام به جهان اسلام است. در واقع فقهای جدید که همان مفهوم دار الاسلام و دار الکفر را در فقه خود بکار برده اند، با توجه به شرایط جدید، در گفتمان سیاسی خود به جای واژه دارالاسلام سعی کردند از واژگانی مانند بلاد اسلامی، امت اسلامی، وحدت جهان اسلام، ممالک اسلامی و نظایر آن استفاده کنند ولی کاربرد این مفاهیم در فقه آنها موید آن است که نگاه فقهی آنان همچنان بر تداوم و وجود دار الاسلام در دوره معاصر مبتنی می باشد. آیت الله خامنه‌ای نیز همان رویکرد امام خمینی را در فقه روابط بین الملل خود ادامه داد. ایشان نیز ترویج اختلاف و تفرقه بین مسلمین را جائز نمی داند و بر لزوم اتحاد مسلمانان و گسترش برادری بین مسلمانان تاکید دارد و در موضوع فلسطین نیز همان سیاست را بر می گزیند. توجه جدی ایشان به بحث های تقریب و دستور به تاسیس یا تقویت نهادهای تقریبی مانند مجمع تقریب مذاهب اسلامی یا تاسیس دانشگاه مذاهب یا ادیان نیز موید همین نگاه امت گونه و دار الاسلامی به کلیت کشورهای اسلامی است.
او در خصوص این مساله که چرا این وحدت در دوران معاصر شکل نمی‌گیرد بیان کرد: سوال اصلی که وجود دارد، آن است که چرا این وحدت و اتحاد در دوران معاصر شکل نمی‌گیرد و بین کشورهای اسلامی، این همه تفرقه و اختلاف وجود دارد. پاسخ های متعددی نسبت به این سوال، ارائه شده است اما بنده از نگاه فقه روابط بین الملل در نظر دارم به این سوال پاسخ دهم. اگر به جستجو در فقه پرداخته شود، مشخص می‌گردد که فقها در خصوص نحوه ارتباط میان دارالاسلام و دارالکفر، اصول فقهی را بیان کرده‌اند که اتفاقا بررسی‌ها نشان می‌دهد که حاکمان امروز جوامع اسلامی، به دلایل مختلف این اصول فقهی را نادیده گرفته اند و این موضوع یکی از علل وجود تشتت و تفرقه در جهان اسلام و عدم شکل گیری واقعی مفهوم دار الاسلام است. اکنون به بررسی برخی از این اصول فقهی مرتبط با نحوه تنظیم روابط دارالاسلام یا سرزمین های اسلامی با دار الکفر یا کشورهای غیر اسلامی اشاره می شود.
ساداتی نژاد در ادامه به نظر برخی از فقها و علما در این زمینه پرداخت و گفت: شیخ طوسی به عنوان یکی از فقهای مهم دوره قبل از مشروطه، به قاعده نفی سبیل و نفی سلطه کفار بر مسلمین اشاره دارد. ایشان شراکت مالی و قرض گرفتن مسلمین از یهود، نصارا و کفار را مکروه می‌داند. ایشان کمک گرفتن از کفار در زمان جنگ با مشرکین را نیز مشروط به کم بودن تعداد مسلمین و دوم حسن نیت داشتن کمک کنندگان به مسلمین می‌داند. البته شیخ طوسی خرید از کفار را جائز می‌داند. ایشان بحث لزوم حفظ اعتلای اسلام و حفظ کیان اسلامی و حفظ حرمت مسلمین را نیز مطرح میکند. اما این اصول تا چه اندازه توسط کشورهای اسلامی در تنظیم روابطشان با کشورهای غیر اسلامی رعایت می شود.
محقق حلی نیز بحث منع محبت و شفقت نسبت به کفار را مطرح و حتی تعزیه اهل ذمه را سنت نمی‌داند. ایشان نیز شراکت مالی به اهل ذمه و کفار را مکروه می داند و فروش اسلحه در زمان جنگ و صلح به کفار را حرام می داند. محقق البته فروش تجهیزات نظامی غیر از اسلحه به کفار در زمان صلح را مکروه ولی در زمان جنگ حرام می داند. محقق نیز اصول نفی سبیل و لزوم حفظ اعتلای اسلام و کیان اسلامی را مطرح می نماید.
آخوند خراسانی از فقهای دوره مشروطه، در پاسخ به استفتاء علمای استرآباد بحث منع تحاب، تواد و انس با کفار را مطرح میکند و برای این منظور به آیه ۲۲ سوره مجادله استناد میکند که «لا تجد قوما یومنون بالله و الیوم الاخر یوادون من حاد الله و رسول» ایشان همچنین بحث لزوم تدارک و تهیه قوه دفاعیه که عقلا بر قاطبه مسلمین واجب است را مطرح میکند. منع معاملات و معاشرات منجر به تقویت کفار ، نفی سبیل، لزوم حفظ اعتلای اسلامی و کیان اسلامی نیز از دیگر اصول فقهی آخوند در حوزه روابط بین الملل و تنظیم روابط کشور اسلامی با کشور غیر اسلامی است.
شیخ فضل الله نوری از دیگر فقهای مهم دوره مشروطه نیز اصول فقهی نفی سبیل، اعتلای اسلام و لزوم حفظ بیضه اسلام را مطرح می کند و جایز نبودن تحبیب کفار و لزوم حفظ حرمت مسلمین از سوی وی مورد تاکید قرار گرفته است.
امام خمینی موسس جمهوری اسلامی و دوره فقهی انقلاب اسلامی، بحث لزوم حفظ حرمت مسلمین، نفی سبیل و نفی سلطه و سلطه پذیری، اعتلای اسلام و حفظ بیضه اسلام را مطرح میکند و ایشان نیز موالات نسبت به کفار یعنی تولی امور و تصدی اعمال کافر را رد میکند. ایشان رابطه و همکاری و تجارت با کفار را اگر خوف صدمه به بازار مسلمین باشد رد میکند و بر آمادگی دفاعی کشور اسلامی تاکید دارد.
آیت الله خامنه ای نیز همین اصول نفی سلطه، اعتلای اسلام و حفاظت از اسلام و لزوم حفظ حرمت مسلمان را اشاره دارد و همکاری با کفار را در صورتی جایز می داند که خلاف مصالح مسلمین نباشد و تجارت با کفار را در صورتی که در راه دشمنی با اسلام و مسلمین نباشد، جایز می داند. ایشان نیز بر لزوم بازدارندگی دفاعی و نظامی تاکید دارد.
رییس گروه مطالعاتی اسلام و روابط بین‌الملل دفتر مطالعات وزارت خارجه تصریح کرد: البته در بحث اداره جامعه و کشور اسلامی، اصول فقهی دیگری نیز در حوزه روابط بین‌الملل مانند تالیف قلوب و بویژه اصل مصلحت وجود دارد که به حاکم جامعه اسلامی کمک میکند تا با توجه به مصالح جامعه اسلامی اقدام نماید. حضرت امام، جایگاه مصلحت در اداره جامعه اسلامی را تا بدانجا بالا می‌برد که آن را از شئونات حکومت اسلامی بر می شمارد و آیت الله خامنه ای نیز بر همین اساس، اصول عزت، حکمت و مصلحت را به عنوان یک پایه سیاست خارجی دولت اسلامی بر می‌شمارد.
ساداتی نژاد با اشاره به اینکه مفهوم وحدت کشورهای اسلامی و جهان اسلام، دارای دشمنانی در داخل جهان اسلام نیز است گفت: حتی در میان متفکرین شیعی، عده ای مخالف بحث وحدت جهان اسلام هستند و آن را تحت عنوان پان اسلامیسم می‌کوبند و سید جمال الدین اسدآبادی را نیز که تلاش های زیادی در راستای وحدت جهان اسلام صورت داد را به عنوان عامل عثمانی معرفی کرده و برای کوبیدن او به سخنانی از برخی بزرگان فقهی مانند آغا بزرگ تهرانی استناد می کنند. با این وجود، بحث وحدت جهان اسلام، موضوعی مورد تایید در فقه روابط بین الملل است و روی دیگر دار الاسلام محسوب می گردد.
او در پایان خاطرنشان کرد: هم امام خمینی و هم حضرت آیت الله خامنه ای در دوران تصدی حکومت همواره بر این اصل تاکید نموده و جمهوری اسلامی ایران از زمان تاسیس تا کنون، همواره در جهت اتحاد جهان اسلام تلاش نموده و این موضوع در قانون اساسی که به نوعی فقه مدون است جلوه گر است و در سند چشم انداز نیز مورد تاکید قرار گرفته و همواره یکی از پایه های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بوده است. تاکید بر اصول فقهی مشترک و مورد توافق هر دو مذهب شیعه و سنی در حوزه روابط بین الملل و تلاش برای کاربست آنها، می تواند موجب تقویت عامل اتحاد میان کشورهای اسلامی گردد.