نقش کم‌رنگ تفکر در سخن‌رانی خانم‌جلسه‌ای‌ها
با جلسات مذهبی زنانه در کاشان بیگانه نیستم. بسیاری از لحظات کودکی و نوجوانی‌ام، دست در دست مادر، در پیچ‌وخم کوچه‌های قدیمی کاشان که منتهی می‌شد به خانه‌ای قدیمی گذشت. مجلس روضه‌ای که در آن زن‌های مشکی‌پوش دورتادور اتاق به پشتی‌های مرتب چیده‌شده تکیه زده بودند و چشم‌ِشان به مرکز جلسه و خانم روضه‌خوان بود. خانمی که ذکر مصیبت‌های کربلا را می‌خواند و زن‌ها گریه می‌کردند و شیون می‌زدند.
حالا که فکر می‌کنم می‌بینم آن فضا بسیار سنگین‌تر از ذهن پرسش‌گر کودکانه‌ام بود. در آن هیاهوی اشک‌ها و نفس‌های حبس‌شده، خبری از تفسیر فلسفه عاشورا نبود و انگار هرکسی آمده بود تا مرثیه‌ای بشنود و چای و خرمایی بخورد و بعد تمام!
از گذشته فعال‌ترین بعد حضور اجتماعی زنان، به‌خصوص از دوره قاجار به بعد، شرکت در مراسم عزاداری ماه محرم، روضه‌خوانی و نمایش‌های تعزیه بوده است.
شرکت در جلسات مذهبی زنانه، تجربه مشترک بسیاری از زنان ایرانی است. کمتر زن ایرانی پیدا می‌شود که پایش به روضه‌های زنانه باز نشده باشد، و قطعاً این تجربه حضور، برای زنان کاشانی، به‌واسطه فضای مذهبی و سنتی این شهر، بیشتر بوده است.
***
این روزها، جلسات زنانه گسترش زیادی یافته و شکل برپایی‌شان نیز تغییر کرده و به‌تبع، با آسیب‌های بیشتری نیز مواجه شده‌اند.
مرکز تحقیقاتی و آمارگیری معتبر «گالوپ» اعلام کرده که در انبوه داده‌های آماری طی ٧٠ سال گذشته، زنان همیشه نشان داده‌اند که مذهبی‌تر از مردان هستند.
طبق آمارها و بررسی‌های انجام‌شده، زنان بیش از مردان به مسائل مذهبی گرایش دارند و این موضوع درباره همه زنان اعم از مسلمان و غیرمسلمان صدق می‌کند. با این وجود می‌توان گفت که برخورداری زنان از احساسات و عواطف سرشار، عاملی است که زمینه‌ساز ورود آسیب‌هایی از جمله خرافات به مجالس عزاداری امام حسین (ع) می‌شود.
چنین فضاهایی شبکه‌هایی ارتباطی برای زنان خانه‌دار سنتی شکل می‌دهد، و به امر اجتماعی‌شدن زنان کمک کرده و نوعی حس استقلال به آن‌ها می‌دهد.
ساختار منعطف این جلسات از لحاظ زمان، مکان و شکل حضور و زنانه‌بودن آن‌ها باعث شده که زنان بدون مواجهه با مقاومت‌های خاصی مبنی بر توضیح دادن این‌که کجا می‌روند و با چه افرادی هستند، در این جلسات حضور داشته باشند و ساعاتی را فارغ از وظایف روزمره در فضایی نسبتاً دوستانه وقت بگذرانند.
به‌دلیل فضای مذهبی که این جلسات دارند، از معدود مکان‌هایی هستند که مردان سنتی با امنیت خاطر و بدون «گیر‌دادن» اجازه حضور همسرا‌ِنشان را به‌راحتی داده و چه‌بسا آن‌ها را تشویق نیز می‌کنند. از این منظر می‌توان گفت وجه مذهبی جلسات روضه‌خوانی به خروج زنان از خانه مشروعیت بخشیده است.
بیشتر شرکت‌کنندگان در جلسات زنانه، زنان میان‌سال و خانه‌داری هستند که در درجه نخست، شاید به انگیزه آموختن علوم دینی و شرکت در جمعی معنوی آمده باشند. اما با نگاهی عمیق‌تر می‌توان انگیزه‌های دیگری چون نیاز زنان به حضور اجتماعی به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم، گسترش روابط با زنان هم‌فکر و گفت‌و‌گو و همدلی درباره مسائل زندگی یا جزئیات اجتماعی در سایه کم‌رنگ‌شدن یا محو روابط همسایگی و سست‌شدن پیوندهای فامیلی را دید.
زنانی که از کارهای یک‌نواخت خانه خسته شده‌اند و به فضایی برای فعالیت اجتماعی مانند کارهای خیریه نیاز دارند تا از مفید واقع‌شدن خود احساس رضایت کنند.
زنان حاضر در این جلسات، معمولاً پاسخ سؤال‌های خود را از خانم‌جلسه‌ای‌ها می‌خواهند و به‌عبارتی، این‌ها منبع موثقی برای پاسخ‌گویی به سؤالات شرعی، مشاوره و حل مشکلات شخصی و خانوادگی و واسطه‌شدن در امر ازدواج جوانان و … محسوب می‌شوند.
بانوان شرکت‌کننده و مخاطب این خانم‌جلسه‌ای‌ها، غالباً از طیف سنتی و کم‌سواد جامعه هستند و عدم مطالعه آن‌ها و حضور حداقل‌شان در اجتماع، باعث ناآگاهی آن‌ها در بسیاری از حوزه‌هاست که این عامل، نقش جلسات مذهبی زنانه و خانم‌جلسه‌ای‌ها را به‌عنوان تنها حلقه وصل و منبع آگاهی برای این زنان، بیشتر می‌کند.
از سخن‌رانان و مبلغین در این جلسات، می‌توان به‌عنوان تنها زنجیر ارتباطی بین زن سنتی و جامعه یاد کرد، با این وصف، سخن‌ران این جلسات هم باید از دین بداند، هم روان‌شناسی، هم جامعه‌شناسی و هم سیاست. چرا که با تغییر فضای اجتماع، و گذار به سمت مدرنیسم، مسائل و دغدغه‌های جدیدی در جامعه شکل گرفته که علم به آن، برای آگاه‌سازی زنان امری واجب است.
بدیهی است سخن‌رانِ به‌روز و هدف‌مندی که با مطالعه به جلسه‌اش می‌رود، می‌تواند زن جوان و امروزی و دخترانی که مادران آینده هستند را نیز جذب کرده و از پتانسیل‌های این جلسات، به‌طور صحیحی استفاده کند.
از آفت‌ها و آسیب‌های این جلسات که مانع رسیدن پیام اصلی به مخاطبین است، می‌توان اشاره کرد به:
واگذاری اداره مجالس عزاداری به بانوان ناکارآمد با نگاه سنتی، سواد ناکافی و مطالعه کم، ناتوانی در پاسخ‌گویی به شبهات جوانان، اکتفا به صدا و بیان خوب و نه اطلاعات صحیح، غلبه بار عاطفی محتوای ارائه‌شده بر بار معرفتی، آموزش احکام غلط به زنان، ورود خرافات در تمامی زمینه‌ها از خواب و رؤیا تا حرز و تأثیر سنگ‌ها، ختم ادعیه‌های ابداعی مانند برای برآورده شدن حاجات ۲۰۰ عدد تسبیح خریدن و در بین مردم پخش‌کردن، خواندن فلان نماز با فلان دعا و دوازده هزار از فلان ذکر در کنار قبر فلانی برای گرفتن حاجت.
شخصیت مریدپرور و تحسین‌طلب برخی خانم‌جلسه‌ای‌ها، بوسیدن چادر آن‌ها یا دست‌ِشان، خوردن ته‌مانده چایی یا لیوان آب آن‌ها برای تبرک، پذیرایی‌های پرخرج، نحوه پوشش خانم‌ها که گویی برای میهمانی مجللی آمده‌اند و آرایش‌هایی که در شأن چنین مجالسی نیست، چانه‌زدن خانم‌جلسه‌ای بر سر قیمت و …
***
سید عبدالرضا تولیت مسئول واحد مبلغات سازمان تبلیغات اسلامی کاشان دراین‌باره می‌گوید: ما از سال ۸۵ طرح سامان‌دهی مبلغات را داشته و در راستای مرتب‌سازی فهرستی از بانوانی که جلسات مذهبی را اداره می‌کنند تلاش کرده‌ایم.
به‌گفته وی: مبلغات چند دسته هستند: حوزوی‌ها که تحصیلات دارند، سنتی‌ها که تحصیلات زیردیپلم دارند، خانم‌هایی که فقط مداح هستند، خانم‌هایی که تحصیلات دانشگاهی دارند و کسانی که سواد قرآنی دارند و فقط مربی قرآن‌اند.
تولیت در پاسخ به این پرسش که آیا این جلسات توسط سازمان تبلیغات کنترل و مدیریت می‌شوند گفت: ما برای خانم‌هایی که جلسات را اداره می‌کنند، تشکیل پرونده داده‌ایم. ۳۷۰ پرونده داریم که حدود ۱۶۰ نفر از آن‌ها حوزوی هستند و ۱۶۰ نفر سنتی. البته یک عده ممکن است اضافه و تشکیل پرونده نداده باشند.
وی اضافه‌کرد: ما موارد بسیاری از اشتباه و کج‌روی خانم‌جلسه‌ای‌ها در کاشان داشته‌ایم که پیگیری شده است. مثلاً خانمی که دی.جی (dj) بودند، مولودی برای حضرت زهرا می‌خواندند و بقیه هم می‌رقصیدند، یا شخص دیگری که سفره حضرت رقیه پهن کرده و مدعی شده بود که حضرت رقیه الآن این‌جا هستند را خواستیم و به او تذکر دادیم و یا کسی را داشتیم که در دهه محرم، برای حضرت قاسم عروسی گرفته بود!
تولیت تاکید کرد: به‌طورکلی اگر خانمی روضه بدون سند بخواند و به ما گزارش بدهند، حتماً پیگیری می‌کنیم، یا این‌که بدون داشتن پرونده در سازمان تبلیغات، کارت ویزیت چاپ کند.
مسئول واحد مبلغات سازمان تبلیغات اسلامی کاشان در پایان ضمن اشاره به این‌که سازمان تبلیغات تلاش زیادی در راستای فرهنگ‌سازی برای جلسات مذهبی زنانه داشته، یادآور شد:
از سال ۱۳۸۷ تا امسال کارگاه‌های مهارت‌افزایی برای خانم‌ها داشته‌ایم و سعی‌مان این بوده که خانم‌جلسه‌ای‌ها و مبلغات را در مقتل‌شناسی توانمند کنیم. به‌هرحال در شهر کاشان سه حوزه علمیه داریم و این پسندیده نیست که فردی با سیکل یا کم‌سواد، برای خانم‌ها احکام بگوید، به همین منظور ما جلساتی برای آموزش احکام نیز برگزار کرده‌ایم.
* * *
جایگاه و تأثیر خانم‌جلسه‌ای‌ها و نقش آن‌ها در مجالس زنانه، برای مادران و از آن مهم‌تر زنان و دختران جوان، بسیار مهم است.
بازگویی مفاهیم عمیق عاشورا، اخلاق‌مداری و کنارگذاشتن رذایل، بحث‌های خانوادگی، خودسازی و همچنین صحبت از جایگاه و نقش زن مذهبی در دوران معاصر، از دغدغه‌های کاذب زنان می‌کاهد و آنان را وادار به اندیشیدن درباره این مسائل می‌کند.
در عین حال مخاطبین این جلسات، لازم است برخورد انفعالی نداشته و هر مطلب فاقد سند و منبع را نپذیرند.
حضور مبلغان آگاه به شرایط روز و دغدغه‌های فعلی زنان، که توانایی ارتباط برقرارکردن به‌نحو مطلوب با مخاطب میان‌سال و جوان را داشته و از نیازهای او مطلع باشند، از نیازهای مهم جلسات زنانه در کاشان است و این امر توجه بیشتر نهادهای مربوطه را در حوزه تربیت مبلغ زن و برپایی کارگاه‌های آموزشی و تفهیم این مطالب به مبلغان می‌طلبد.
تربیت مبلغان توانمند در عرصه تبلیغ دینی دغدغه مشترک بسیاری از زنان، کارشناسان مذهبی و فعالین حوزه دین است که مسئولیت سامان‌دهی به این امر با سازمان تبلیغات اسلامی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که بهتر است به‌طور جدی و مصرانه، توسط نهادهای متولی فراخوان داده شده و برای افرادی که در جلسات خانگی فعالیت می‌کنند، دوره‌های آموزشی برگزار شود.
چراکه در صورت بی‌توجهی به این امر، مباحث محکم و عقلانی دین به‌مرور سست‌شده و خرافات وارد دین می‌شود. از طرفی در این شرایط، عرصه برای ظهور گرایش‌ها و معنویت‌های کاذب باز می‌شود؛ تفکراتی که مخاطبشان زنانی هستند که تنها چهره رحمانی دین را می‌پسندند تا بتوانند خود را با شرایط روز تطبیق دهند و فارغ از هر نوع امرونهی و محدودیتی، نوعی مرجعیت شخصی در تجربه دینی داشته باشند.
جلسات زنانه در کاشان، دارای نیروی بالقوه‌ای برای تسریع حرکت جامعه به‌سوی اهداف متعالی است که امید است نهادهای ذی‌ربط با شناخت پتانسیل این جلسات، از این فضاها برای رشد و پرورش زنان و دغدغه‌مند‌کردن آن‌ها بهره ببرند.
حوریه شیوا ـ کاشان نیوز