کاروان‌سرای گمرک؛ زیبای خفته در دل تاریخ باشکوهِ کاشان
اگر صبح یا عصری دلتان هوای قدم زدن در گوشه‌یی از تاریخ قجری شهرتان کرد، می‌توانید در وسط بافت شهر به اینجا سر بزنید. سازه‌یی سه‌طبقه و خشتی در دل شهر، که نمونه‌اش را فقط می‌توان در بین راه برخی شهرهای تاریخی دید.
صفوی‌ها سرپایش کردند و قاجارها رنگ و لعابش دادند؛ از بی‌شمار زیبایی‌های تاریخی در متن شهر کاشان یکی هم بی‌شک باید از کاروان‌سرای گمرک نام برد.
نفس‌به‌نفسِ بازار بزرگ و مسجد 700 ساله‌ی میرعماد و همسایه دیوار‌به‌دیوارِ نقطه‌یی پرهیاهو و پر رفت‌و‌آمد به نام میدان سنگ ” فیض”. جایی که هنوز نیم‌چه رمقی از گذشته‌های دورش بجاست و خوب که گوش بخوابانی، صدای اسب و شترانی را می‌توانی بشنوی که حوالی 400 سال پیش مال‌التجاره وارداتی به کاشان را پس از طی فرسخ‌ها در این کاروان‌سرا بر زمین می‌گذاشتند.
اینجا را هم مثل باغ تاریخی فین، وراثان تاج و تخت شاه اسماعیل صفوی ساختند و در دوره قاجارها دستی بر سر و رویش کشیده شد. مثالش معدود کاشی‌های الوان به‌جامانده بر سر در یکی دو حجره در ضلع غربی کاروان‌سرا که چیدمان‌شان، گویا صحنه‌های شکار و بزمورزم شاه‌زادگان قاجار را نشان می‌دهد و با دقتی ساده می‌توان فهمید قدمتی قجری دارند و بیننده‌یی اگر از ورودی یا دالان 33 متری سمت غربی میدان سنگ وارد کاروان‌سرا شود، این جلوه‌های زیبای هنر کاشانیانِ زبردست در هنر کاشی‌کاری، همان ابتدای ورود به کاروان‌سرا در پیش چشمانش هویدا می‌شود.
شادروان حسن نراقی (پدر احسان نراقی)، نویسنده، جامعه‌شناس و محقق درگذشته‌ی معاصر” که انبوه خدمات فرهنگی‌اش بر شیفتگان تاریخ و فرهنگ کاشان پوشیده نیست، در کتاب آثار تاریخی کاشان و نطنز درباره این کاروان‌سرا می‌نویسد:
«سرای شریف‌خان یا گمرک، واقع در جبهه غربی میدان فیض و در اصلی آن، به وسیله دالان بلندی به بازار بزرگ نزدیک به ضرابخانه قدیم کاشان گشوده می‌شود. از بناهای آقا شریف ضرابی است. دارای سه طبقه ساختمان می‌باشد: طبقه اول زیرزمین‌های تابستانی، حجرات و انبارها. طبقه دوم که متجاوز از یک متر از کف صحن کاروان‌سرا مرتفع‌تر است، حجرات تاجرنشین با صندوق‌خانه و راهرو و یک ایوان بلند سرتاسری جلو حجرات تا چهار سمت ساخته شده است. طبقه سوم بالاخانه‌هایی است که جلو هر یک هم ایوان مسقفی بنا کرده اند. از مزایای این کاروان‌سرا آن است که پشت بغل‌های حجرات با کاشی‌های منقش تزیین‌یافته و تصاویر آن‌ها هر یک مجلس علی‌حده از بزمورزم و شکارگاه و مسابقه کشتی‌گیران و غیره بوده، ولی اغلب آن‌ها فروریخته مگر تصاویر چند مجلس که هنوز باقی و نماینده وضع اولیه آن‌ها می‌باشد.
در دوره قاجاریه که گمرک‌های محلی و ولایتی معمول بود، چون دفتر گمرکات کاشان در سرای شریف‌خان دایر گردیده، از آن جهت به سرای گمرگ مشهور گشته است. همچنان‌که نخستین محل پست‌خانه شهرستان هم در این کاروان‌سرا تأسیس شده که تا اوایل مشروطیت نیز در آن‌جا بوده است.»
اگر صبح یا عصری دلتان هوای قدم‌زدن در گوشه‌یی از تاریخ قجری شهرتان کرد و خواستید به کاروان‌سرای گمرک در دل پرهیاهوی شهر سر بزنید، یک راهش دالان ورودی 33 متری کاروان‌سرا از ضلع غربی میدان سنگ است که با دو نورگیر روشنایی آن تأمین می‌شود. در درازای آن یک هشتی بزرگ و 12 حجره ساخته شده و به همین تعداد نیز بالاخانه‌هایی که همگی متروک‌اند، اما ظاهرأ یکی دو تا از حجره‌های هم‌کف کم و بیش آثاری از تردد صاحب حجره‌های این عصر و زمانه در آن‌ها دیده می‌شود.
ورودی دیگر کاروان‌سرا به طول 25 متر با مسیری شیب‌دار از سمت جنوب آن به بازار بزرگ منتهی می‌شود، با هشت حجره و بالاخانه‌هایی به همین تعداد و طاق‌های قوسی و طاق‌بندهایی باریک که بر سطح آن‌ها هنوز قسمتی از نقاشی‌های دودگرفته‌ی دوره قاجار را می‌توان دید و البته در طرفین همین مسیر دو راه‌پله باریک به سمت بالاخانه‌های کاروان‌سرا وجود دارد، بالاخانه‌هایی که حدودأ به عدد حجره‌های طبقه وسط و احتمالأ برای استراحت شب‌هنگام کاروانیان و آورندگان مال‌التجاره به کاشان ساخته شده است.
از 21 حجره‌ی دور تا دور کاروان‌سرای سه طبقه‌ی گمرک، اکنون تنها حدود پنج یا 6 حجره فعال‌اند. میز و صندلی‌های چوبی و حتی تلفن‌های کهنه و قدیمی با شماره‌گیرهای چرخشیِ داخل برخی حجره‌ها به ما می‌گوید محال است اینجا حالاحالاها رنگ مدرنیته و تازه به دوران رسیدگی کاذب به خود ببیند!
کاروان‌سرای گمرک با این که معدود اهالی‌اش با چک‌پول و چک و سفته اصلأ و ابدأ بیگانه نیستند، اما درهای چوبی قطور و بزرگ ورودی، دیوارها و پایه‌های خشتی و حتی ختایی‌های کف حیاط بوی تاریخ و تجارت و اقتصاد و معامله و داد و ستدِ عهد قدیم می‌دهند. بدون مساحت حجره‌ها، ما با کاروان‌سرایی زیبا و جذاب و حدودأ 1110 متری روبه‌روییم که به ازای هر حجره و یک بالاخانه، یک زیرزمین نیز ساخته شده تا احتمالأ محلی برای انبار کالاها و انباشت میوه و تره‌بار برای تابستان باشد.
اینجا را شاید بتوان زیبای خفته در دل بازار کاشان نام گذاشت که حدود چهار قرن پیش با همت پیشینیان ما در یک شهر فرهنگی اقتصادی بنا شد. اثری باشکوه و تاریخی که اگر چه سالیانی است از کارکرد احداثی خود دور شده، اما اکنون با نگاهی نوگرایانه بر بستر توسعه فرهنگی شهر و به مدد مساحت گسترده‌اش، می‌تواند گه‌گاه میزبان جشن‌ها و آیین‌های فرهنگی و همایش‌هایی با موضوعات تاریخی و معماری باشد.
مهدی سلطانی‌راد ـ کاشان آنلاین
بازار تاریخی کاشان را نابود کردند لعنت خدا بر ان کسی که این کار را انجام داد